In Kantoor Vol Afval (KaVA) renoveerden partijen een verouderd defensiekantoorgebouw op voormalig marinevliegkamp Valkenburg in Katwijk met bijna alleen maar hergebruikte materialen. Zo onderzochten we samen hoe we maximaal resultaat kunnen halen en kennis kunnen ontwikkelen. We delen een kleine 20 lessen, verdeeld over 6 thema’s.
In deze video laat het Rijksvastgoedbedrijf zien hoe zij voormalige vliegbasis Valkenburg een nieuwe bestemming geeft door de gebouwen erop te renoveren met gebruik van de bestaande materialen die op het terrein te vinden zijn. Het project heet KaVA: Kantoor Vol Afval. Het Rijksvastgoedbedrijf wil vanaf 2030 alle opdrachten circulair gaan aanbesteden en alle Rijkskantoren circulair gaan beheren. Verschillende medewerkers van de organisaties die bij dit project betrokken zijn, komen aan het woord: Yvonne van der Brugge-Wolring, directeur-generaal van het Rijksvastgoedbedrijf, Jille Koop, adviseur Duurzaamheid en technisch manager bij het Rijksvastgoedbedrijf, Josse Popma van Popma ter Steege Architecten, Bauke van Poll van Vink Bouw en Eelco Nieuwenhuijsen van Adex Groep.
Archieffoto's tonen een kleine vliegbasis. Yvonne van der Brugge-Wolring, directeur-generaal van het Rijksvastgoedbedrijf, staat op het terrein van de voormalige vliegbasis.
YVONNE VAN DER BRUGGE-WOLRING: "Jarenlang was Vliegkamp Valkenburg de thuisbasis van vliegtuigen en helikopters van onze Marine. Maar sinds 2006 is het vliegkamp gesloten. Het Rijksvastgoedbedrijf beheert en ontwikkelt deze locatie en verkoopt het, zodat het zo direct beschikbaar komt voor woningen. Vroeger keken we naar deze gebouwen alsof het gedateerde en oude gebouwen waren. Tegenwoordig denken we daar gelukkig heel anders over. Nu zien we dit als een verzameling waardevolle materialen."
Yvonne loopt een oud kantoorgebouw in dat op het terrein ligt. Van binnen is het pand een bouwplaats.
YVONNE: "En die kijk is belangrijk, want vanaf 2030 willen we alle opdrachten circulair gaan aanbesteden en alle Rijkskantoren ook circulair gaan beheren. Daar zijn we in dit Kantoor Vol Afval al volop mee aan het experimenteren, ontwikkelen en vooral ook leren."
Een bouwvakker plaatst plafondplaten in een kantoorruimte. Jille Koop, adviseur Duurzaamheid en technisch manager bij het Rijksvastgoedbedrijf, komt het kantoorgebouw binnen.
JILLE KOOP: "Vandaag worden bouwmaterialen vaak nog afgedankt na hun eerste bestemming. Hier willen we een gebouw renoveren, juist met die materialen. Een Kantoor Vol Afval dus, met de focus op maximaal hergebruik. Een comfortabele, veilige en aansprekende Rijkskantooromgeving: dat vormde een belangrijk uitgangspunt. En bovendien dat elke betrokken discipline leert door het hier in de praktijk te doen. Dus wat zijn de circulaire lessen die we opdoen? Wat is schaalbaar naar een project hierna? En is dit onderdeel van de oplossing om te bouwen binnen het CO2-budget dat volgt uit het Klimaatakkoord van Parijs?"
Josse Popma van Popma ter Steege Architecten komt ook het kantoorgebouw binnen.
JOSSE POPMA: "Meer dan in traditionele projecten vraagt dit project ons echt om nog wat dieper over materialen na te denken. Waar halen we ze vandaan? Hoe bewerken we ze en geven we ze nieuwe betekenis? Dat brengt ons terug naar de kern van wat het is om gebouwen te ontwerpen en stimuleert echt creativiteit en vooral ook innovatie."
Josse kijkt naar het plafond in de ruimte. Het plafond bestaat uit korte, houten planken die in rijen geplaatst zijn.
JOSSE: "Een goed voorbeeld daarvan is het plafond hier. Het is een nieuw systeemplafond, gemaakt met materialen die hier al aanwezig waren en verlichting uit een ander gebouw."
Bauke van Poll van Vink Bouw loopt ook een gerenoveerde ruimte in binnen het kantoor.
BAUKE VAN POLL: "Het is pionieren en de kennis van onze vakmensen op een creatieve manier inzetten. Het is nadenken over waar je de materialen vandaan haalt, wie of wat er voor nodig is, hoe je die materialen of producten vervolgens demonteert, transporteert, op locatie opslaat, herbewerkt en vooral hier weer een nieuwe bestemming geeft. Om dit voor elkaar te krijgen moet je echt samenwerken en een team vormen dat er vanaf het begin samen voor gaat."
Eelco Nieuwenhuijsen van Adex Groep loopt door een grote loods waar bouwmaterialen liggen.
EELCO NIEUWENHUIJSEN: "Vooraf is vastgelegd dat de materialen zoveel mogelijk uit KaVA zelf moesten komen. Uiteindelijk was er meer nodig dan het gebouw kon bieden en zijn wij op zoek gegaan naar andere donorgebouwen."
Eelco staat naast partijen stalen balken die op de vloer van de loods liggen.
EELCO: "Deze stalen liggers komen ook uit een ander pand en die zijn toegepast op het dak."
Het dak van het gebouw is vernieuwd met gebruik van bestaande materialen, waaronder de stalen liggers. Jille staat buiten op het terrein.
JILLE: "Project KaVA laat ons zien dat we samen een mooi resultaat kunnen bereiken en daarmee ook echt een grens verleggen. Dat kon doordat we een gedeelde ambitie hadden en we kansen bleven verzilveren tijdens het project en dat we ook ruimte gaven aan ieders vakmanschap. We willen nu onze lessen delen en daarmee helpen hergebruik een vaste plek te geven in de bouw."
Het kantoorgebouw op de voormalige vliegbasis is vanuit de lucht te zien.
Beeldtekst:
KaVA - Kantoor Vol Afval
Het logo van het Rijksvastgoedbedrijf, onderdeel van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, verschijnt.
De partijen die samenwerkten aan Kantoor Vol Afval en hun rollen staan onderaan deze pagina. Samen formuleerden we de lessen op deze pagina.
Starten: Aanbesteden met kaders
Circulair bouwen kent meerdere kanten, waar in hergebruik van bouwmaterialen nog een wereld te winnen is. Duidelijke kaders bij hergebruik zijn belangrijk voor opdrachtgever en opdrachtnemer, voor het milieu en een aantrekkelijk gebouw. Met focus en een productbenadering legden we de basis voor haalbare, creatieve en schaalbare oplossingen.
Beeld: RVB/Bas Kijzers
Het gebouw van het Kantoor Vol Afval voor renovatie
Breng focus aan als je wil innoveren in en leren van een project. Wees duidelijk over de ambities en leerdoelen. Niet alle duurzaamheidsvraagstukken kun je in één innovatieproject beantwoorden. Bij KaVA kozen we binnen het ruime begrip circulariteit een duidelijke focus: hergebruik.
Leren door te doen
Inschrijvende partijen werden uitgedaagd om te renoveren zonder nieuwe materialen toe te passen en om samen te onderzoeken hoe hierin maximaal resultaat te halen. Het opdoen van kennis voor opschaling binnen de bouwpraktijk van zowel de opdrachtgever als de marktpartners stond daarbij centraal. De lessen delen we met de bouwsector en andere geïnteresseerden.
Beeld: RVB/Bas Kijzers
Interieur van het gebouw van het Kantoor Vol Afval voor renovatie
De circulaire ambitie moet voor iedereen duidelijk zijn. Vertaal dit naar een praktische werkwijze met duidelijke regels voor de tenderfase, ontwerpfase en uitvoering. Dat biedt flexibiliteit en zekerheid bij keuzes, zonder vrijblijvendheid.
De KaVA-principes
Het Kantoor Vol Afval had 5 opeenvolgende stappen waarin producten en materialen gekozen moesten worden. Nieuw materiaal is de laatste optie. Deze 5 KaVA-principes golden voor toegevoegde en vrijgekomen materiaalstromen.
Lessen van Kantoor Vol Afval
Maak complexe projecten overzichtelijk en houd ruimte voor ideeën. In KaVA vroegen we een serie uit van deelopgaven of circulaire producten, die samen het eindresultaat vormen. Deze aanpak is goed toepasbaar in andere renovaties en biedt daarmee kansen en opschaling naar andere projecten.
Top 15 circulaire producten
Voor het project Kantoor Vol Afval vroeg de opdrachtgever de markt om binnen een vast budget ‘circulaire producten’ voor te stellen voor de renovatie. Met maximaal 15 producten moesten alle bouwdisciplines een rol krijgen. Deze aanpak zorgde bij opdrachtgever en opdrachtnemer voor structuur, kennisontwikkeling en toepassing in volgende projecten. Bekijk deze 15 circulaire producten in de entreehal, de skybox en het kantoor.
Proces: Open en adaptief
Hergebruik bij renovatie kan alleen als materialen beschikbaar en bewerkbaar zijn. Of het nu gaat om bouwfysica, installatietechniek of esthetiek. Kansen creëren voor hergebruik is noodzakelijk. Dit vraagt om een adaptief (aanpasbaar) ontwerpproces, goede afweging van eisen en een wendbare uitvoering.
Beeld: RVB/DPI
Afbeelding toont het ontwerpproces van het KaVA-project. Een blauwe lijn vertegenwoordigt het ontwerpproces van het gebouw, en een oranje lijn toont het ontwerpproces van de 15 circulaire producten van KaVA. De lijnen lopen parallel, divergeren en convergeren op verschillende punten, met iteratie-loops in beide lijnen. Het diagram illustreert hoe de ontwerpprocessen elkaar positief beïnvloeden.
Een ontwerpproces heeft verschillende gelijktijdige trajecten. Van Programma van Eisen (pve) tot ruimtelijk ontwerp en de hierboven beschreven 15 circulaire producten. Deze processen beïnvloeden elkaar en vragen om bewustzijn en aanpassingsvermogen van iedereen in het project.
Flexibel en beheersbaar ontwerpen
Het KaVA-project is verdeeld in kleinere delen die apart en tegelijk worden uitgewerkt. Dit maakt het project flexibel en beheersbaar. Gebouwontwerp en productontwerp wisselen steeds informatie uit, net als de producten onderling. Zo benutten we de kansen die ontstaan en hebben we alternatieven voor tegenslagen. Zo komen we tot een integraal ontwerp. Deze productbenadering is dus adaptief.
Beeld: RVB/DPI
Grafiek toont de verwachte en gemeten akoestische prestaties van verschillende wandtypes in het KaVA-project. Vier verschillende wanden worden geëvalueerd: herwonnen dichte systeemwanden tussen kantoren, halfsteens metselwerk met bestaande deur, herwonnen glazen wand met deur tussen verkeersruimte, en bestaand metselwerk met toegevoegde voorzetwand van herbruikte HWC-platen. De x-as geeft de geluidsisolatie (DnTA) in decibel (dB) weer, variërend van 20 tot 50 dB. De y-as toont de verschillende wandtypes. Verwachte prestaties zonder maatregelen, verwachte mogelijke verbeteringen door ingrepen, en gemeten prestaties worden weergegeven met respectievelijk oranje cirkels, blauwe lijnen, en groene vierkanten.Conclusies uit de grafiek: Herwonnen dichte systeemwanden voldoen aan de verwachte akoestische prestatie, met gemeten prestaties rond 33.5 dB, boven de verwachte waarde.Halfsteens metselwerk met bestaande deur voldoet aan de verwachte akoestische prestatie, met gemeten prestaties rond 24.5 dB, boven de verwachte waarde.Herwonnen glazen wand met deur voldoet aan de verwachte akoestische prestatie, met gemeten prestaties rond 22.5 dB, boven de verwachte waarde.Bestaand metselwerk met toegevoegde voorzetwand van herbruikte HWC-platen voldoet aan de verwachte akoestische prestatie, met gemeten prestaties rond 46 dB, boven de verwachte waarde.Alle wanden, behalve het bestaand metselwerk met toegevoegde voorzetwand, hebben een lagere gemeten prestatie dan de gestelde akoestische eis.
De kwaliteit van hergebruikte materialen verschilt soms van nieuwe. De opdrachtgever kan hier op anticiperen in het stellen van eisen, bijvoorbeeld door marges in een kwaliteitseis. Uitwisseling van materiaalkennis tussen opdrachtgever en opdrachtnemer is belangrijk. Kan je niet aantonen dat materialen voldoen aan certificeringen of normeringen? Zoek dan naar oplossingen en prioriteer: welke eis is belangrijker? Waar kan je wel en niet afwijken?
Beoordelen akoestische eisen
De uitvraag stelde een akoestische eis met een marge tot 2dB. Bij nieuwe binnenwanden geven laboratoriummetingen en attesten de kwaliteit weer. Bij hergebruik ontbreekt dit en kan de akoestische kwaliteit verminderd of niet bekend zijn. Bandbreedtes van akoestische waarden helpen in de ontwerpfase. Tijdens de uitvoering zijn de geoogste wanden akoestisch geoptimaliseerd en zijn de eisen getoetst met geluidsmetingen.
Beeld: RVB/DPI
Diagram toont de stromen van materialen in het KaVA-project, gebaseerd op de vijf KaVA-principes. Het diagram onderscheidt 'Buiten terrein' en 'Op terrein' en omvat verschillende gebouwen en de beweging van materialen tussen deze gebouwen. Donorgebouwen, leveranciers en nabewerking bevindt zich buiten het terrein. Het KaVA gebouw, nabewerking en opslag bevinden zich op het terrein. De kleuren van de lijnen in de afbeelding komen overeen met de kleuren in de legenda onderaan, die de percentages van elk type materiaal weergeven.Behouden materiaal (groene lijnen, 47%): Materiaal dat behouden blijft op locatie. Groene cirkels markeren dat wordt behouden, wat aangeeft dat 47% van het materiaal ter plaatse wordt behouden.Hergebruik op locatie (lichtblauwe lijnen, 25,5%): Materialen die binnen het terrein worden hergebruikt. Lichtblauwe cirkels markeren de punten binnen het gebouw waar hergebruik plaatsvindt.Lichtblauwe lijnen stromen tussen nabewerking locaties op en buiten het terrein, wat aangeeft dat 25,5% van het materiaal op locatie wordt hergebruikt.Hergebruik van elders (bruine lijnen, 21,5%): Materialen afkomstig van andere locaties. Bruine lijnen verbinden donorgebouwen en leveranciers met het terrein. Bruine lijnen lopen van de donorgebouwen en leveranciers buiten het terrein, via de nabewerking naar het hoofdgebouw op het terrein, wat aangeeft dat 21,5% van het materiaal van elders wordt hergebruikt.Biobased materiaal (oranje lijnen, 0,5%): Biobased materiaal. Oranje lijnen verbinden leveranciers met het KaVA gebouw, wat aangeeft dat 0,5% van het materiaal biobased is.Nieuw materiaal (gouden lijnen, 6,5%): Nieuw materiaal. Gouden lijnen lopen van leveranciers naar het terrein, wat aangeeft dat 6,5% van het materiaal nieuw is.De afbeelding toont ook de beweging van materialen naar en van nabewerkingsfaciliteiten en opslagruimtes op het terrein. De lijnen illustreren hoe materialen van verschillende bronnen naar het terrein worden gebracht en verwerkt, in overeenstemming met de KaVA-principes
Logistiek is belangrijk als je bouwt met donormaterialen. Materialen worden verplaatst tussen projecten, nabewerkingsplekken en opslaglocaties, wat een ander logistiek proces vraagt dan bij nieuwe materialen. Het aantal donorlocaties speelt ook een rol: kies je voor één groot gebouw of meerdere locaties? Scouten, oogsten, opslag, nabewerking en uitvoering zijn essentieel in de planning.
Logistieke uitdaging materialen
Dit project had een logistieke uitdaging. Materialen kwamen van verschillende locaties en gingen soms via werkplaatsen. Bij KaVA waren er drie categorieën:
- Materialen die bleven: bijvoorbeeld de hoofddraagconstructie, het metselwerk, plafonds, keramische tegelvloer en tapijttegels
- Materialen uit de loods op het terrein: Bijvoorbeeld het glas en kozijnhout
- Materialen uit donorgebouwen: Bijvoorbeeld alle binnenwanden, verlichtingsarmaturen, wasbakken, luchtbehandelingskast en staal
Samenwerken: Veelzijdig in expertise, samen één ambitie
Bouwen met hergebruikte materialen betekent onbekende factoren en risico's. Daarom is veel afstemmen belangrijk. Als je duidelijk communiceert over doelen en werkwijzen, kun je risico’s delen en beheersen. Gezamenlijk succes bereik je als je ruimte maakt voor nieuwe taken en samenwerking.
Circulaire doelen haal je alleen als iedereen ze steunt. Gemotiveerde teamleden zorgen voor verbinding en moeten bewust zijn van risico’s en openstaan voor een nieuwe aanpak. Als je vertrouwt in elkaars kennis en oprechtheid heb je voor ruimte om zorgen en overwegingen te delen. Discussie en aandacht voor verschillen vergroten het begrip en verbeteren de samenwerking.
Design & Build team
De opdrachtgever zocht een multidisciplinair Design & Build-team dat kennis ontwikkelt en deelt. De opdrachtnemer had met onder andere de sloopaannemer en de architect ervaring met het vinden en selecteren van gebruikt bouwmateriaal en zorgde voor een ‘donorgebouw’ waar materialen uitgehaald konden worden.
Het team maakte afspraken met de eigenaar en ontwikkelaar van dit donorgebouw. Deze koppeling van partijen zorgde voor tijd en rust om werkwijzen en planningen af te stemmen en oplossingen te vinden.
Beeld: RVB/DPI
Venndiagram met drie overlappende cirkels, elk met een pictogram van een persoon. De bovenste cirkel heeft de tekst 'Ontwerper' en een groen pictogram, de linker cirkel 'Bouwer' met een roze pictogram, en de rechter cirkel 'Opdrachtgever' met een oranje pictogram. In het midden, waar alle drie de cirkels elkaar overlappen, is een blauw gebied dat de samenwerking tussen de drie rollen vertegenwoordigt. Deze afbeelding illustreert de samenwerking tussen ontwerper, bouwer en opdrachtgever in het Kava-project voor de renovatie van een kantoorgebouw op Vliegveld Valkenburg, waarbij hergebruik centraal staat.
Als hergebruik centraal staat, verandert de taakverdeling. Het betekent nieuwe bouwmethodes, een ander ontwerpproces en een veranderde rol voor de opdrachtgever. Op elkaar ingespeeld zijn of raken is cruciaal bij het zoeken naar en toepassen van materialen.
Andere taakverdeling
Bij KaVa hebben partijen andere rollen bij het ontwerpproces, gericht op hergebruik: De ontwerper inventariseert hergebruikskansen, scout (vindt) en selecteert donormaterialen, ontwerpt en cureert (samenstellen tot iets beters) nieuwe toepassingen en stemt vroegtijdig af met partners. De bouwer onderzoekt gescoute materialen, bereidt specifieke werkmethoden voor, breidt op tijd de projectorganisatie uit met het donormateriaal, organiseert logistiek en bewaakt kosten die naar voren in het proces schuiven. De opdrachtgever is flexibel bij onzekerheden in financiën en planning, toetst documenten waarin de kwaliteit nog niet altijd kan worden aangetoond, beheert verwachtingen, denkt mee bij afwijkingen, zet experts in hun kracht om kennis op te doen en zoekt balans in inhoudelijk doorvragen en overlaten aan opdrachtnemers.
Beeld: RVB/DPI
Diagram met zes pictogrammen van personen, elk verbonden door pijlen naar een foto van een daktuin in het Kava-gebouw. De rollen worden als volgt vermeld van boven naar beneden: 'Opdrachtgever' met een groen pictogram, 'Beheerder' met een blauw pictogram, 'Bouwer' met een roze pictogram, 'Ontwerper' met een geel pictogram, 'Constructeur' met een blauw pictogram, en 'Daktuin-hovenier' met een blauw pictogram. De pijlen wijzen naar de daktuin, die centraal staat in de afbeelding. Deze afbeelding illustreert de bijdragen en belangen van verschillende rollen in het Kava-project en benadrukt hoe samenwerking tussen deze rollen essentieel is voor een goed ontwerp en succesvolle realisatie.
Of je nu ontwerper, adviseur, uitvoerder of opdrachtgever bent, samenwerken in een integraal team biedt kansen voor unieke ideeën en oplossingen die je alleen niet zou bedenken. Gezamenlijke aandacht en voldoende kennis zijn noodzakelijk voor het succes van een circulair project. Het is belangrijk dat iedereen, van stuurgroep tot onderaannemers, het circulaire doel omarmt en de gevolgen begrijpt.
Samen het dak op
Dankzij de samenwerking tussen verschillende experts, zoals de lokale kennis van de hovenier, is bijvoorbeeld een mooie daktuin gemaakt. De opdrachtgever, beheerder, constructeur, bouwer, hovenier en ontwerper werkten vanuit ieders perspectief samen aan een dak dat hergebruik maximaal benut. Ze zorgden voor de juiste materialen, een verlengde levensduur, constructieve veiligheid, mooie uitstraling, veilige beheerfase en uitvoerbaarheid.
Perspectieven:
- Opdrachtgever: Circulaire en natuurinclusieve samenleving
- Beheerder: Circulair, onderhoudsarm en veilig
- Constructeur: Constructieve veiligheid
- Bouwer: Wind- en waterdichte dakbedekking
- Hovenier: Circulaire en natuurinclusieve gecombineerde daktuin
- Ontwerper: Ontwerpen met aanwezige materialen
Ontwerpen: de combinatie nieuw met oud vormgeven
Circulair renoveren betekent dat ontwerpers kritisch moeten kijken naar beschikbare materialen, dit waarderen, en vervolgens vormgeven met kennis en inventiviteit. Belangrijk is dat het gebouw één geheel wordt met de eigen hergebruikte én donormaterialen. Hiervoor is een collageachtige manier van ontwerpen nodig.
Ontwerp vanuit bestaande materialen en hun mogelijkheden. Werk samen vanuit mogelijkheden, niet vanuit problemen. Dit vraagt vakmanschap en samenwerking van ontwerper en bouwer om voorhanden materialen maximaal te gebruiken.
Materiaal uit het gebouw
Voor meer daglicht in de nieuwe entree en om afval te voorkomen zaagde de aannemer gaten in het betonnen dak en ontwierp de architect het daklicht met het vrijgekomen beton. De constructeur voorkwam een nieuwe draagconstructie door de minimale maten voor deze openingen te berekenen.
Materiaal van het terrein
De oude houten plafonds voldeden niet meer aan brandveiligheidseisen. Ze werden verwerkt tot nieuwe plafondtegels in een hergebruikt ophangsysteem, met hergebruikte LED-verlichting.
Materiaal van buiten
Het tapijt is samengesteld uit gebruikte tapijttegels, restpartijen en snijafval van elders door de groothandel van gebruikte tapijttegels, de textielontwerper en de architect. Het tapijtontwerp integreert oneffenheden, verkleuringen en slijtage in een samenhangend nieuw uiterlijk.
Benut donorgebouwen door te onderzoeken wat je kan hergebruiken. Kies materialen, bedenk manieren om ze in te passen of een nieuw uiterlijk te geven in het ontwerp. En beoordeel de losmaakbaarheid en resterende levensduur.
Plafonds en verlichting
Het bestaande gebouw had oude radiatoren en plaatselijk mechanische ventilatie, zonder koeling. Het donorgebouw had klimaatplafonds: metalen cassettes voor verwarming en koeling. In plaats van radiatoren ombouwen, zijn de klimaatplafonds hergebruikt die de werktuigbouwkundige installateur samenstelde tot plafondeilanden. Door de open ruimtes rond de plafondeilanden pasten de geoogste cassettes beter in het bestaande gebouw, zie je de hoogte van de verdieping en lijken de kantoren ruimer. De verlichtingsarmaturen uit het donorgebouw zijn door de elektrotechnische installateur aangepast tot LED-verlichting met een nieuwe sensor.
Beeld: RVB/Popma Ter Steege Architecten
Voor samenhang werd een kleurenplan gemaakt door het grafische en productontwerpbureau. Kleur aanbrengen heeft een grote impact met minimale materiaaltoevoeging. De basale kleuren van het gebouw vormen het uitgangspunt en zijn aangevuld met verfijnde, natuurlijke kleuren: blauw voor raamkozijnen, groen voor nieuwe kozijnen, zacht rood voor stucwerk, en goud-geel voor plafonds die de ruimtes verbinden en nieuwe energie geven.
Bouwen: een andere volgorde
Werken met hergebruikte en donormaterialen betekent een andere bouwvolgorde en begint met oogsten en demonteren. Vooruitdenken terwijl je demonteert is belangrijk. Reassemblage op de bouwplaats vereist intensieve werkvoorbereiding en nieuwe aanpakken. Op de bouwplaats is vakmanschap cruciaal om onverwachte problemen creatief op te lossen.
Bouwen begint met oogsten van materialen en demonteren is omgekeerd bouwen. Het hele team, van ontwerper tot sloper en uitvoerder, moet betrokken zijn en kennis hebben van de oorspronkelijke bouw. Zo wordt een donorgebouw zowel een sloopplaats als een extra tijdelijke bouwplaats.
Inventariseer beschikbaarheid, staat en bruikbaarheid
Door een zorgvuldige inventarisatie met iedereen maakten we een boodschappenlijst voor donormaterialen in het donorgebouw.
Door verschillende gezamenlijke rondes door het donorgebouw onderzochten we de beschikbaarheid, staat en bruikbaarheid van de verschillende materialen en producten. Daarin betrok de opdrachtnemer ook de opdrachtgever om het inzicht te geven in de gevonden kwaliteit.
Circulair bouwmateriaal gebruiken betekent goede werkvoorbereiding, zoals extra inventarisatie, inmeten van gebouwen en materialen, opstellen van werkplannen en praktische voorbereiding zoals het klaarleggen en labelen van materialen. Veerkracht is belangrijk bij het omgaan met afwijkingen.
Nieuwe gevelopening
Bij KaVA moest er meer dan gebruikelijk over de uitvoering worden nagedacht. Dat betekende relatief veel werkplannen, zoals bij de nieuwe gevelopening. De voor de nieuwe gevelopening uitgezaagde metselwerkblokken van 1x1 meter werden omklemd met betonplex en opnieuw 'gemetseld' om een oude pui dicht te zetten. Dit betekende een werkomschrijving voor een omgekeerde bouwvolgorde: van buiten naar binnen. Als laatste is het binnenspouwblad gemetseld met losse metselwerkstenen die binnen waren vrijgekomen. Hierdoor verschillen ze bijna niet van de bestaande en vormen ze één geheel.
Hergebruik betekent vindingrijkheid en vakmanschap op de bouwplaats. Kennis en vaardigheden van de uitvoerenden is belangrijk en ervaring in renovatie- en restauratiewerk is van onschatbare waarde. Je moet nieuwe oplossingen kunnen bedenken en af willen wijken van gebruikelijke werkwijzen.
Verplaatsen metselwerkblokken
Een glaszetterssysteem is gebruikt om uitgezaagde metselwerkblokken te verplaatsen. Aan allebei de kanten van het metselwerk werd daarvoor een bekisting gemaakt met betonplexplaten.
Met een machine met zuignappen konden de uitgezaagde blokken metselwerk uitgenomen en opnieuw geplaatst worden. Vooraf werd goed nagedacht over de logistiek, zodat de metselwerkelementen getild en verplaatst konden worden.
Prestaties: Het besef van waarde
Circulair bouwen met maximaal hergebruik zoals in KaVA is niet per definitie duurder, vermindert CO2-uitstoot en voldoet aan de kwaliteitsnormen. Het vraagt een nieuwe waardering van prestaties. KaVA toont aan dat renoveren met hergebruik kan én ruimschoots bijdraagt aan de CO2-doelen van het Parijsakkoord.
Beeld: RVB/DPI
Dit diagram toont de analyse van de CO2-uitstoot bij de kantoorrenovatie van het Kantoor vol Afval voor drie scenario's: 'Nieuw', 'Hergebruikt', en 'Circulair beheer'. De uitstoot wordt gemeten in kg CO2-equivalenten.Het scenario 'Nieuw' heeft een totale uitstoot van 208.675 kg CO2. Het doel van 'Paris Proof' is een uitstoot van 164.032 kg CO2-equivalenten. Het 'Hergebruikt' scenario reduceert de uitstoot met 39% ten opzichte van 'Nieuw' en komt uit op 127.081 kg CO2-equivalenten. Het 'Circulair beheer' scenario reduceert de uitstoot verder met 12% ten opzichte van 'Hergebruikt' en komt uit op 112.318 kg CO2-equivalenten.Van de 15 producten gebruikt in KaVA is bekend hoeveel CO2-uitstoot in kg CO2 ze veroorzaken. Dit vormt samen 79% van de totale CO2-uitstoot van 'nieuw'. De CO2-reductie van 'hergebruikt' ten opzichte van 'nieuw' per product is als volgt:• Hergebruikte Luchtbehandelingskast: -12.824 kg• Verlichting: -12.751 kg• Metselwerk: -5.738 kg• Vensterglas: -5.619 kg • Tapijt: -5.304 kg• Akoestische plafonds: -4.995 kg• Systeemwanden aluminium: -4.883 kg• Staalconstructie: -3.674 kg• Klimaatplafonds: -2.461 kg• Houten binnenkozijnen en glas: -2.346 kg• Bruin dak: -1.151 kg• Herplaatst tegelwerk: -890 kg• Pantryblokken: -321 kg• Kleur: 0 kg• Daklichten: 0 kg
Hergebruik van bouwmaterialen helpt de CO2-uitstoot van gebouwen te verminderen. Dit zijn de emissies van materiaalwinning, productie en bouw. Het Klimaatakkoord stelt een limiet aan de uitstoot van CO2 om de opwarming van de aarde beneden 1,5 graden te houden. Omgerekend voor de bouw spreek je van een CO2-budget per vierkante meter gebouw voor nieuwbouw of renovatie.
CO2-resultaat
Het resultaat van KaVA betekent een reductie van 39% CO2-uitstoot, vergeleken met dezelfde renovatie met nieuwe materialen. Hergebruik van installaties (luchtbehandelingskast en verlichting) hebben daarin het grootste aandeel, gevolgd door de hergebruikte binnenwanden en het circulaire isolatieglas. Bovendien zorgt het circulair beheer van het gebouw tot 2050 (volgens de 5 KaVA-principes) nog eens voor een extra reductie van 12% CO2-uitstoot.
Hergebruikte materialen vertellen een verhaal door sporen van eerder gebruik, maatvoering of verwering. Beïnvloeden deze ‘imperfecties’ de esthetiek, of voegen ze juist karakter toe? Bij een representatief Rijkskantoor vereist dit een goede afweging.
Afwerking
KaVA bewijst dat hoge kwaliteit haalbaar is. Een paar voorbeelden en afwegingen. Beoordeel het bij KaVa zelf, of bekijk het in het foto-album op deze pagina
- Groendak: De eis van groene daken werd ‘bruine daken’ omdat deze beter aansluiten op de lokale biodiversiteit en het met hergebruikte materialen kon worden gerealiseerd.
- Beschadigingen: Butsen, deuken en krassen door demonteren, vervoeren en monteren, is dat erg? Alles krijgt tenslotte gebruikssporen. Beoordeel het bij de binnenwanden, tapijttegels, plinten, wandgoten en trap.
- Ruwbouw is afbouw: Om materiaal te besparen overweeg wat wel en niet wordt afgewerkt. Beoordeel het bij de bakstenen binnenwand, betonnen kolommen, vergaderruimtewanden en buitengevel.
- Vloerafwerking: Door het combineren van oud en nieuw kan je oneffenheden maskeren en verschillende kleine restpartijen combineren. Beoordeel het bij de tegels in de gang en het tapijt in de skybox
- Diversiteit aan materialen: Bij veel verschillende materialen is bewaking van het totaalbeeld extra belangrijk. Beoordeel het bij het plafond, vloer en binnenwanden.
Kostenvergelijk van hergebruik en nieuwe materialen voor verlichting, luchtbehandelingskasten, tapijttegels, glazen binnenwanden en -deuren, circulair vensterglas, houten binnen kozijnen met glas, metselwerk (binnen) en constructiestaal, waarbij de kosten zijn opgesplitst in materiaal, arbeid en transport.
Bij hergebruik veranderen de kosten: arbeid en transport kunnen stijgen, materiaalkosten dalen. KaVA toont aan dat deze verhouding verschilt per product. Bewaak daarom per product de kosten door vooral arbeid in beeld te krijgen en houden. En gebruik niet een algemeen percentage voor circulair bouwen op de totale projectkosten.
Elk hergebruikt product andere kosten
KaVA laat zien dat verlichting, luchtbehandelingskast, glazen binnenwanden en binnendeuren en tapijttegels financieel gunstiger waren dan nieuw kopen, omdat de oorspronkelijke aanschafprijs van nieuw relatief hoog was óf de nabewerking minimaal. Nabewerkingen zijn bijvoorbeeld revisie, reinigen, op kleur brengen of andere aanpassingen. Het circulaire vensterglas, de bewerkte houten binnenkozijnen met glas en het gezaagde metselwerk waren nu financieel minder gunstig. Hier waren de kosten hoog door bijvoorbeeld nieuwe circulaire productielijnen en arbeidsintensieve (na-)bewerking. Opschalen kan helpen om productiekosten en (na-)bewerkingsprocessen goedkoper te maken. Het hergebruikte constructiestaal had 4% meerkosten en ligt van deze producten het dichtst bij de nieuwprijs. Let op: een ander project kan andere cijfers geven.
Samenwerkende partijen
In Kantoor Vol Afval werkten verschillende partijen samen. Samen formuleerden we de lessen op deze pagina.
- ABN AMRO (eigenaar donorgebouw)
- Adex (sloopaannemer)
- Deerns (ingenieursbureau installatietechniek, bouwfysica en energievoorziening)
- Edge (ontwikkelaar donorgebouw)
- Fiction Factory (bouwatelier)
- Hogeschool van Amsterdam
- Imd (adviesbureau constructieve veiligheid)
- Nebest (ingenieurs-/adviesbureau)
- Nibe (adviesbureau CO2-berekening)
- Popma Ter Steege Architecten (architectenbureau)
- Putman (werktuigbouwkundige installateur)
- Raw Color (grafisch en productontwerpbureau)
- Repurpose (materiaalscout)
- Rijksvastgoedbedrijf (opdrachtgever)
- Roosendaal Landscaping (hovenier)
- Schoonderbeek (elektrotechnisch installateur)
- Studio Simone Post (textiel ontwerpstudio)
- Sparo (groothandel voor gebruikte tapijttegels)
- Vense Projecten (interieurbouwer)
- Vink Bouw (opdrachtnemer)
Beeld: EU
Het project Kantoor Vol Afval is medegefinancierd door de Europese Unie
Foto's originele situatie
Foto's van het verouderde defensiekantoorgebouw op voormalig marinevliegkamp Valkenburg in Katwijk voor de renovatie.
Foto's donorgebouw
Foto's van het 'donorpand'. Veel materialen voor KaVa kwamen uit dit gebouw van ABN AMRO aan de Foppingadreef in Amsterdam Zuidoost. Het pand bood veel hoogwaardige herbruikbare materialen zoals systeemwanden, klimaatplafonds, stalen rasterplafonds en een refurbished plafondsysteem met LED-verlichting. ABN AMRO stelde de materialen beschikbaar, net als deurkrukken, kranen en kabelgoten.
Foto's renovatie
Foto's van de renovatie van Kantoor Vol Afval (KaVA). Hier renoveerden partijen een verouderd defensiekantoorgebouw en onderzochten en testten circulaire oplossingen.
Foto's resultaat
Het resultaat van het Kantoor Vol Afval (KaVA) laat zien dat renoveren met hergebruik kan en dat hoge kwaliteit haalbaar is. Bekijk het in dit foto-album.
